21.3.07

نه‌ورۆزتان پیرۆزبێ

● دیاری به‌ بۆنه‌ی جێژنی نه‌ته‌وایه‌تیی نه‌ورۆزه‌وه‌‌‌‌‌‌.

به‌شێک له‌ شریتی به‌رنامه‌یه‌کی به‌هاریی "ئه‌ده‌ب و هونه‌ر" ی ده‌نگی کوردستانی ئێران.

به‌هاری کوردستان، (ده‌نگ و ڕه‌نگ) ده‌توانی وێڕای بیستن و دیتن، شێعر و په‌خشانه‌که‌ش، ئه‌گه‌ر پێت خۆش‌بوو، له‌ خواره‌وه‌ بخوێنیه‌وه‌.
کات: نه‌ورۆزی ساڵی 69 ی هه‌تاوی.
شوێن: چیا (ستۆدیۆی ده‌نگی کوردستانی ئێران)
نووسه‌ر و ئاماده‌کار: ئاشق
وێژه‌ره‌کان: خه‌جیج سواره‌ و ئاشق
تۆمارکار: حوسێن چه‌مه‌ک
به‌شی زۆری وێنه‌کان: وه‌فا ئیسماعیلی
مونتاژ و ڕێکخستنی وێنه‌کان: فاروق ئیسماعیلی

ئه‌م په‌خشان و شێعره‌م نه‌ورۆزی ساڵی 1369ی هه‌تاوی له‌ به‌رنامه‌یه‌کی ئه‌ده‌ب و هونه‌ری ده‌نگی کوردستانی ئێران دا خوێنده‌وه‌. په‌خشانه‌که‌م هه‌ر ئه‌وکات نووسی، به‌ڵام شێعره‌که‌م ساڵی 1353 ی هه‌تاوی داناوه‌.

به‌هاره‌. ئاسه‌وار و نیشانه‌کانی وه‌رزی نوێ سه‌ر به‌ که‌لێن و قوژبنی هۆده‌ بچکۆڵانه‌که‌م دا ده‌که‌ن. تیشکی خۆر به‌ ئه‌سپایی له‌ په‌رده‌ی ڕوونی شووشه‌ی په‌نجه‌ره‌کان تێده‌په‌ڕێ و گه‌رمایه‌کی شادیده‌ر ده‌خاته‌ خوێنی ده‌ماره‌کانی له‌شم. گه‌رمایه‌ک، که‌ تینی ئاگری ده‌سکردی نێو ماڵم له‌ پێش چاو ده‌خا و وه‌بیرم دێنێته‌وه‌ که‌ کاتی هه‌ڵکورمان و دوشدامان له‌ گۆشه‌ی دیوی ته‌مگرتوو و له‌ پاڵ کووره‌ی نێڵدراو به‌ سه‌رچووه‌. به‌ ناخی دڵمه‌وه‌ هه‌ست ده‌که‌م و حه‌ز ده‌که‌م ده‌رگا و په‌نجه‌ران بکه‌مه‌وه‌ و له‌مپه‌ران هه‌ڵگرم، تا شه‌پۆلی تیشکی هه‌تاو به‌ سانایی بڕژێته‌ ژووره‌که‌م و ئاسه‌وار و بۆنی خه‌می زستان پاک کاته‌وه‌.

سه‌یر که‌! جریوه‌ی چۆله‌که‌ و مه‌لی جۆراوجۆر چ ئاهه‌نگێکێ جێژنیان له‌سه‌ر دار و بنچک و قه‌راخ ڕووبار و گوێسوانه‌ی ماڵه‌کان وه‌ڕێ‌خستوه‌. هه‌ر ده‌ڵێی شای به‌هار دوای سه‌رکه‌وتنی گه‌وره‌ی به‌سه‌ر سوپای زستان دا ده‌ستووری ڕازاندنه‌وه‌ی زه‌وی و پێکهاتنی کۆنسێرتی خۆشخونانی هه‌رێمی ژێر ده‌سه‌ڵاتی خۆی داوه‌.

ئه‌وه‌ی ده‌یبینم خه‌ون و خه‌یاڵ نیه‌. پێلوو و مژۆڵه‌کانم هێدی هێدی وه‌ک په‌رده‌یه‌کی دووبه‌ر ئاواڵه‌ ده‌بن و له‌شی شه‌که‌ت و خه‌ماوی و خه‌واڵووی چاوه‌کانم به‌جێ‌دێڵن. له‌رانه‌وه‌ی ئاهه‌نگی کۆنسێرتی ده‌نگخۆشانی به‌هار له‌سه‌ر په‌رده‌ی گوێم و تینی هه‌تاو که‌ وه‌ک ده‌ستی دڵداری بێ‌ئۆقره‌ی خه‌یاڵ له‌شم ده‌لاوێننه‌وه‌، وشیارم ده‌که‌نه‌وه‌:" هه‌سته‌! چ کاتی دانیشتن و بیرکردنه‌وه‌ و دوورکه‌وتنه‌وه‌یه‌. بڕوانه‌ وه‌ستای سروشت چۆن دیمه‌نی بووکی دنیای ڕازاندۆته‌وه‌. حه‌ف نیه‌ ئه‌و هه‌موو جوانی‌یه‌ له‌ ئاوێنه‌ی هه‌ست دا ڕه‌نگ نه‌داته‌وه‌ و نه‌بێته‌ ئیلهام و سووژه‌ی ستایشێکی به‌‌جێ و ڕاستگۆیانه‌؟!"


هه‌ڵده‌ستم دێمه‌ ده‌ر. پڕ به‌سینگم هه‌وای بێگه‌ردی به‌هاری هه‌ڵده‌مژم و و پڕ به‌ چاوان له‌ دیمه‌نی سه‌وز و جوانی زه‌وی ده‌ڕوانم. له‌ پڕ پرسیارێک به‌ مێشکم دادێ. بڵێی هیچ به‌هارێک له‌ به‌هاری کورده‌واری جوانتر و ڕازاوه‌تر بێ؟....بڵێم‌چی ڕه‌نگه‌ هه‌شبێ. به‌ڵام جوانی له‌یل ته‌نیا به‌ ڕوانین له‌ په‌نجه‌ره‌ی چاوی مه‌جنوونه‌وه‌ ده‌رده‌که‌وێ. ئه‌وه‌نده‌ ده‌زانم به‌هاری هیچ شوێنێک کوێستان و هه‌وارگه‌ و هه‌وارچی و بێری و بانه‌مه‌ڕ و هۆبه‌ و هه‌وارچی و ڕه‌شماڵ و ڕان و کانیاوی به‌ جوانیی کوردستان نیه‌.
ڕه‌نگه‌ ئه‌م پارچه‌ شێعره‌ ته‌نیا وه‌سفی دڵگریی گۆشه‌یه‌کی به‌هاری کوردستان بێ، به‌ڵام هه‌ڵگری هه‌ستێکی به‌سۆز پاک و جوانی‌په‌رستانه‌یه‌.

نه‌ورۆزه‌ هه‌وای خۆشی به‌هار دڵ ده‌ڕفـــێــنێ
داوێنی چیا سه‌وز و گه‌شه‌ هه‌ست ده‌بزوێـــنێ
گوڵشه‌ن له‌ گوڵا سووره‌ وه‌کوو بووک ده‌نوێـــــنێ
بولبول به‌ ئه‌وینی گوڵه‌وه‌ به‌سته‌ ده‌خوێـــــنێ
ئاهه‌نگی به‌ هه‌ستی له‌ دڵان خه‌م ده‌ڕه‌وێـــــــــنێ

شاسواری شه‌ماڵ کردی به‌ مه‌یدان سه‌ری شاخــان
کۆبه‌فری سه‌ران تواوه‌ له‌ شه‌رمان و له‌ داخان
پیرێژنی زستان دڵی تاپۆ بوو له‌ ئــاخان
دیتی که‌ گه‌ڵای سه‌وز و شکۆفه‌ی گوڵه‌ باخــــــــــان
بێ ماڵ و په‌نا ماوه‌ به‌ کۆڵ ئه‌شک ئه‌ڕژێـــــــنێ

ڕۆژ چادری هه‌وری له‌ سه‌ری کرده‌وه‌ ده‌رهــــــــات
گرشا و ته‌مه‌نی دێوی ڕه‌شی ساردی به‌سه‌ر هات
گیا شین بوو، له‌ باخا لکی دارمیوه‌ وه‌به‌رهـــــات
بۆنی گوڵ و ڕیحانه‌ له‌ گه‌ڵ بادی سه‌حه‌ر هـــات

به‌زم و ته‌ره‌ب و عه‌یشه‌ له‌ هه‌ر کونج و که‌لێنێ

قومری به‌ نه‌وا موژده‌ ده‌دا :" وه‌رزی بــــــه‌هــاره‌"
واده‌ی گه‌پ و سه‌یرانه‌ نه‌ما کاتـــــــی پــه‌ژاره‌
ڕۆژی فه‌ره‌ح و که‌یفه‌، ده‌می ڕاو و شــــــــــکاره‌
بۆ گه‌شت و هه‌ڕان ده‌شت و چه‌مه‌ن ساز و ته‌یاره‌
جوانی که‌ژ و کێو بۆ دڵی پڕ شادی ده‌هـــــــــێنێ

دڵپه‌روه‌ره‌ سه‌یری ده‌وه‌ن و دیمه‌نی ســـــارا
نه‌وبووکی گوڵی سوور له‌سه‌ری کردوه‌ تــــــــارا
ئه‌و چۆم و ده‌راوه‌ی که‌ وه‌نه‌وشه‌ی له‌ که‌نـــــارا
ده‌ستێنێ له‌ عاله‌م دڵ و هۆش، سه‌بر و مــــودارا
هێند جوانه‌ ته‌نانه‌ت دڵی مردووش ده‌بزوێنێ

"ئاشق" له‌ دڵی خۆتی وه‌ده‌رخه‌ که‌سه‌ر و خـــه‌م
بڕوانه‌ له‌ سه‌یران و گه‌ڕانن هه‌موو عالــه‌م
تۆش ڕابه‌ سه‌یاحه‌ت له‌ دڵی خۆت بکه‌ مه‌رهه‌م
وا چاکه‌ به‌ شادی بده‌یه‌ سه‌ر ته‌مه‌نی کـــــه‌م
خه‌مبار مه‌به‌ خه‌مناکی دڵ و له‌ش ده‌ڕزێنێ

15.3.07

مافه‌کان چ شوینه‌وارێکیان له‌ سه‌ر دێمۆکراتی هه‌یه‌؟



پرسیاری ژماره‌ 5 له‌ کتێبی "عه‌داڵه‌تی کۆمه‌ڵایه‌تی"ی "تووماس هامماربێری"

ئه‌و دوو مه‌سه‌لانه‌، واته‌ مافی مرۆڤ و دێمۆکڕاتی یه‌کتر ده‌گرنه‌وه‌( پێوه‌ندییان به‌ یه‌کتره‌وه‌ هه‌یه‌)، به‌ڵام پێناسه‌ی جیاوازیان هه‌یه‌. دێمۆکڕاتی به‌ مانای ڕێکخستنی ئۆرگانه‌کان له‌ سه‌ر بناخه‌ی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی خه‌ڵک(ده‌سه‌ڵاتی خه‌ڵک) ــه‌، له‌ حاڵێک دا مافه‌کانی مرۆڤ پارێزگاری له‌ ئازادی، شوێندانانی هاوبه‌ش و ئاسایشی سه‌ره‌کیی تاکه‌کانی مرۆڤ ده‌که‌ن.

ئاشکرایه‌ کاتێک مافه‌کانی وه‌ک ئازادیی ده‌ربڕین(به‌یان) و ئازادیی پێکهێنانی کۆڕ و کۆبوونه‌وه‌ ده‌سته‌به‌ر بکرێن، دێمۆکڕاتی باشتر به‌ڕێوه‌ ده‌چێ. هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ش که‌" مرۆف مافی به‌ده‌سته‌وه‌ گرتنی ده‌سه‌ڵاتی به‌ڕێوه‌بردنی به‌شێک له‌ وڵاتی خۆی، له‌ ڕێگای هه‌ڵبژاردنی ئازادی نوێنه‌رانی خۆیه‌وه‌ هه‌یه‌"، مافێکه‌ که‌ له‌ ڕاگه‌یه‌ندراوی ڕێکخراوی نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کان دا هاتوه‌.

شتێکی ده‌گمه‌ن نیه‌ که‌ ئه‌و وڵاتانه‌ی ئێمه‌ وه‌ک وڵاتی دێمۆکڕاتی ده‌یانناسین، مافی مرۆڤ پێشێل بکه‌ن، به‌ڵام ئه‌گه‌ر پڕۆسه‌ی دێمۆکڕاتی ده‌گۆڕێ دا بێ، ده‌بێ ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌ له‌ ڕێگای گفتوگۆی ئازاده‌وه‌ ڕاست بکرێته‌وه‌. له‌ لایه‌کی دیکه‌شه‌وه‌ وا هه‌یه‌ جاروبار وڵاتی به‌ سیستیمی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی نادێمۆکڕاتیشه‌وه‌ مه‌رجه‌کانی هێندێک له‌و مافانه‌ پڕ ده‌که‌ن. مافی خزمه‌ته‌کانی له‌شساغی و خوێندن ده‌توانن وێنه‌ی ئه‌و مافانه‌ بن، که‌ هێندێک وڵاتی کۆمۆنیستی به‌ شێوه‌یه‌ک له پێشکه‌شکردنیان دا سه‌رکه‌وتوو بوون، هه‌رچه‌ند که‌موکووڕییه‌کانی ئه‌و خزمه‌تانه‌ به‌ ده‌گمه‌ن هاتنه‌ ڕوو.
ئه‌و چه‌شنه‌ ڕه‌نگگۆڕینانه‌ ئاڵوگۆڕ ده‌و مه‌به‌سته‌ سه‌ره‌کییه‌ دا پێک‌ناهێنن که‌: کاتێک مافه‌کانی مرۆڤ پارێزراو بن، ئه‌وه‌ بارودۆخ بۆ دێمۆکڕاتییه‌کی ڕه‌سه‌ن له‌باره‌. به‌ بارێکی دیکه‌ش دا ده‌سه‌ڵاتێکی ڕه‌سه‌نی خه‌ڵکی مافه‌کانی تاک له‌ کۆمه‌ڵگه‌ دا سه‌قامگرتوو ده‌کا.

13.3.07

مافه‌کان چ شوێنه‌وارێکیان له‌ سه‌ر ئاشتی هه‌یه‌؟

● پرسیاری ژماره‌ 4 له‌ کتێبی "عه‌داڵه‌تی کۆمه‌ڵایه‌تی"ی "تووماس هامماربێری"
(بۆ زانیاریی زیاتر له‌ سه‌ر کتێبه‌که‌ و نووسه‌ره‌که‌ی بگه‌ڕێوه‌ پێشه‌کیی پرسیاری ژماره‌ 1 )

ئاشتیی ڕاسته‌قینه‌ له‌ سه‌ر بناخه‌ی مافه‌ ڕه‌واکانی مرۆڤ داده‌مه‌زرێ. خه‌بات بۆ ده‌سته‌به‌رکردنی ماف و ئازادییه‌کانی ئینسانه‌کان له‌ تێکۆشان بۆ وه‌دیهێنانی ئاشتی جیا نیه‌. ئه‌وه‌ راسته‌ که‌ دیکتاتۆرێک ده‌توانێ به‌ که‌لک‌وه‌رگرتن له‌ شێوه‌کانی زه‌بروزه‌نگ، بۆ ماوه‌یه‌ک وڵات له‌" ئارامی" و" سه‌قامگرتوو" یی دا ڕاگرێ، به‌ڵام ئه‌و ئارا‌مییه‌‌ قه‌ڵب و ڕواڵه‌تییه‌ و زوو یان دره‌نگ ڕاپه‌ڕین{ به‌ دژی ئه‌و سیستیمه‌ دیکتاتۆری‌یه‌} هه‌ر ڕوو ده‌دا. ‌

ئه‌و به‌ یه‌که‌وه‌ گرێدرانه‌ له‌ پێشه‌کیی ڕاگه‌یه‌ندراوی جیهانیی مافی مرۆڤیش دا، له‌و جێگایه‌ دا که‌ ئیشاڕه‌ به‌ گرینگیی پاراستنی ئه‌و مافانه‌ ده‌کرێ، پێی له‌ سه‌ر داگیراوه‌:" بۆ ئه‌وه‌ی مرۆڤ ناچار نه‌بێ وه‌ک دوایین ڕێگا، له‌ به‌رامبه‌ر سته‌م و زه‌بروزه‌نگ دا، په‌نا بۆ ڕاپه‌ڕین به‌رێ".

تێکۆشان له‌ پیناوی ده‌سته‌به‌رکردنی مافه‌کانی مرۆڤ دا ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ که‌ بناخه‌یه‌کی ڕاست و دروست بۆ هه‌ڵسوکه‌وت کردن له‌ گه‌ڵ کێشه‌کان و چاره‌سه‌رکردنیان دابندرێ . ئاشکرایه‌ که‌ پێوه‌ندیی نێوان پێشێلکرانی مافه‌کانی مرۆڤ و کێشه‌کان، شتێکی میکانیکی(له‌خۆوه‌) نیه‌ و زیاتر مه‌سه‌له‌ی ده‌گۆڕێ دا بوونی هێندێک هۆکاره‌، تا زنجیره‌ کارتێکه‌رێکی له‌خۆوه‌. باس و گفتوگۆ سه‌باره‌ت به‌ هۆیه‌کانی تێرۆریزم ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ی داوه‌ته‌ ده‌ست‌ که‌ بوونی ئه‌و دیارده‌یه‌ له‌ به‌ر بێ‌عه‌داڵه‌تی یان ناحه‌قی نیه‌، به‌ڵکوو مه‌سه‌له‌که‌ مه‌سه‌له‌ی باوه‌ڕی توند و وشکی مه‌زهه‌بی، یان سیاسییه. هۆیه‌کی دیکه‌ که‌ له‌و ‌پێوه‌ندییه‌ دا دێته‌ به‌رچاو، ئه‌وه‌یه‌ که‌ گورووپه‌ توندڕه‌وه‌کان له‌ به‌شێکی کۆمه‌ڵگه‌ دا که‌ ناڕازیبوونێکی قووڵی تێدایه‌، جێگا په‌یدا ده‌که‌ن. ئه‌وانه‌ی ده‌یانه‌وێ گرژی و توندوتیژی بخولقێنن، له‌و چه‌شنه‌ جه‌و و ژینگانه‌ دا، هاسانتر ده‌توانن که‌سانی داخواز بۆ به‌ڕێوه‌بردنی به‌رنامه‌کانیان ده‌نگ بده‌ن و خه‌ڵکیش لێیان وه‌ده‌نگ نه‌یه‌.

له‌و عه‌مه‌لیاتانه دا که‌ یووئێن به‌ مه‌به‌ستی پاراستنی ئاشتی به‌ڕێوه‌یان ده‌با، هه‌وڵێکی زۆر ده‌درێ چوارچێوه‌یه‌ک له‌ کۆمه‌ڵگه‌کان‌ دا پێک‌بێ، که‌ مافه‌کانی مرۆڤی تێ‌دا بێنه‌ ڕوو. ئامانج ئه‌وه‌یه‌ که‌ بناخه‌ی ڕێوشوێنێکی نوێ بۆ به‌ربه‌ره‌کانی له‌ گه‌ڵ گرژی و بنبڕکردنی توندوتیژی دابمه‌زرێ. هه‌ربۆیه‌ش یاسا، عه‌داڵه‌ت و کارلێهاتوویی ده‌زگای پۆلیس ده‌بێ وه‌ک به‌شه ‌هه‌ره‌ گرینگه‌کان بۆ پێکهێنانی ڕێفۆررم و چاککردن چاویان لێ‌بکرێ. گرفتێکی تایبه‌تی له‌و پێوه‌ندییه‌ دا له‌وانه‌یه‌ ئه‌وه‌ بێ، که‌ مرۆڤ چۆن هه‌ڵسوکه‌وت له‌ گه‌ڵ ئه‌و ده‌ستدرێژییانه‌ بکا که‌ زووتر کراون و بۆ وێنه‌ ‌ بوونه‌ هۆی سازبوونی شه‌ڕ، یان له‌ ماوه‌ی شه‌ڕ دا ڕوویان داوه‌. پێکهێنانی دادگه‌ له‌و چه‌شنه‌ بارودۆخانه‌ و له‌ کورتخایه‌ن دا، ده‌توانێ وتووێژ بۆ ئاشتی وه‌زه‌حمه‌ت بخا و ئه‌وه‌ ده‌بێته‌ کۆسپێکی سه‌ر ڕێگای یووئێن، که‌ ده‌یه‌وێ سه‌ره‌ڕای ئه‌وه،‌ عه‌داڵه‌ت دره‌نگ یان زوو جێگیر بێ.

پێوه‌ندیی نێوان ئاشتی و مافه‌کانی مرۆڤ دوولایه‌نه‌یه‌. له‌به‌رچاوگرتنــــــــــــی ڕێوشوێـــــــن و پرێنسیپه‌کانی ئاشتی ده‌بنه‌ هۆی ئه‌وه‌ که‌ ڕێزگرتن له‌ مافه‌کانی مرۆڤ هاسانتر جێ‌بکه‌وێ. هه‌ر وه‌کوو (Dag Hammarskjöld ) جارێک ئیشاڕه‌ی به‌ دوولایه‌نه‌ بوونی ئه‌و پێوه‌ندییه‌ کرد و گوتی:
" به‌بێ دانهێنان به‌ مافه‌کانی مرۆڤ دا، هه‌رگیز به‌ ئاشتی ناگه‌ین و هه‌ر له‌ چوارچێوه‌ی ئاشتیش دایه‌ که‌ ده‌کرێ مافه‌کانی مرۆڤ به‌ ته‌واوی گه‌شه‌ بکه‌ن". ( له‌ قسه‌کانی Dag Hammarskjöld له‌ وتارێک دا، ڕۆژی 10ی ئاپریلی 1957)