29.12.06

مافه‌کان چن؟

پرسیاری سێهه‌م له‌ کتێبه‌که‌ی "تووماس هامماربێری"

(بۆ زانیاریی زیاتر له‌ سه‌ر کتێبه‌که‌ و نووسه‌ره‌که‌ی بگه‌ڕێوه‌ پێشه‌کیی پرسیاری ژماره‌ 1 )

چونکه‌ مافه‌کان له‌ سه‌ره‌تاوه‌ نه‌بوون و به‌رهه‌می پێکهاتنه‌ سیاسییه‌کانن، که‌وابوو ئه‌و مافانه‌ شتێکن که‌ مرۆف له‌ سه‌ر بوونیان به‌ ماف ساغ بۆته‌وه‌.

بۆ یه‌که‌م جار مافه‌کانی مرۆڤ به‌ نووسراوه‌ له‌ ڕاگه‌یه‌ندراوی ساڵی 1948ی یووئێن دا هاتن. ئه‌و ڕاگه‌یه‌ندراوه‌ ڕۆژی ده‌ی دێسامبری ساڵی 1948، له‌ لایه‌ن کۆڕی گشتیی ڕێکخراوی نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کانه‌وه‌، ده‌رکرا. له‌ پاراگرافه‌کانی ئه‌‌و ڕاگه‌یه‌ندراوه‌ دا، له‌ سه‌ر وه‌ک‌یه‌کبوونی بایه‌خی ئینسانه‌کان، یه‌کسانبوونی مافه‌کانیان و ئه‌وه‌ که‌ نابێ فه‌رق و جیاوازی بۆ هیچکه‌س دابنرێ، پێ داده‌گیرێ. راگه‌یه‌ندراوه‌که‌ له‌ سه‌ر ئازادییه‌ کلاسیکه‌کانی وه‌ک ئازادیی بێ‌ئه‌ملاو ئه‌ولای بیر و بۆچوون، ئازادیی ده‌ربڕین، ئازادیی ئایین و هه‌روه‌ها ئازادیی ڕێکخستن و کۆبوونه‌وه‌ش‌ ده‌وه‌ستێ و پێیان له‌ سه‌ر داده‌گرێ. هه‌روه‌هابڕیار له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ش ده‌درێ که‌ مرۆف مافی به‌ده‌سته‌وه‌ گرتنی ده‌سه‌ڵاتی به‌ڕێوه‌بردنی به‌شێک له‌ وڵاتی خۆی له‌ ڕێگای هه‌ڵبژاردنی ئازادی نوێنه‌رانی خۆیه‌وه‌ هه‌یه‌.

دیاره‌ له‌و ڕاگه‌یه‌ندراوه‌ دا چه‌ند خاڵیش سه‌باره‌ت به‌ پاراستنی ئاسایشی ژیانی مرۆڤ وه‌ک مافی ژیان و قه‌ده‌غه‌ بوونی بێ‌ئه‌ملاوئه‌ولای ئه‌شکه‌نجه‌ و ئازاردان، هاتوون و یه‌کسانبوونی هه‌موو ئینسانه‌کان له‌ به‌رامبه‌ر قانوون دا و ده‌سته‌‌‌به‌رکردنی پارێزراوبوونی مافی تاک به‌ توندی پێیان له‌ سه‌ر داگیراوه. له‌ به‌شێکیش دا ئه‌و مافه‌ گونجێندراوه‌ که‌ ئه‌وانه‌ی مه‌ترسیی ڕاونانیان له‌ سه‌ره،‌ ده‌توانن هه‌وڵی دۆزینه‌وه‌ی شوێنێکی هێمن و نیشته‌جێ بوون له‌ وڵاتێکی ئازاد بده‌ن. هه‌رکه‌س ده‌بێ مافی ئه‌وه‌ی هه‌بێ که‌ وڵاتی خۆی به‌جێ بێڵێ و دوایه‌ش بگه‌ڕێته‌وه‌ ئه‌وێ.

پڕێنسیپه‌ بناخه‌ییه‌کانی بواری کارکردنیش وه‌ک: مافی کارکردن، ئازادیی هه‌ڵبژاردنی کار، بارودۆخی عادڵانه‌ و له‌بار بۆ کارکردن و پاراستن له‌ به‌رامبه‌ر بێکاری دا، له‌و ڕاگه‌یه‌ندراوه‌ دا هاتوون. مافی مووچه‌ و حه‌قده‌ستی وه‌ک یه‌ک له‌ به‌رامبه‌ر کاری وه‌ک یه‌ک دا به‌ بێ جیاوازی ده‌بێ بۆ هه‌موان وه‌به‌رچاو بگیرێ. دیاره‌ مافی پێکهێنانی سه‌ندیکا و ئه‌ندامبوون له‌ سه‌ندیکاکانیش دا له‌ ڕاگه‌یه‌ندراوه‌که‌ دا نووسراون.

مافی خاوه‌ندارییه‌تی شوێنێکی تایبه‌تیی له‌و ڕاگه‌یه‌ندراوه‌ دا بۆ ته‌رخان کراوه‌. له‌و باره‌وه‌ گوتراوه‌ که‌ نابێ هیچکه‌س ماڵ و سامانی لێ‌بستێندرێ. ئاستێکی ژیان که‌ له‌شسا‌غی و به‌ڕێچوونێکی باشیش دابین بکا، وه‌کا مافێک بڕیاری له‌ سه‌ر دراوه‌. ڕاگه‌یه‌ندراوه‌که‌ ده‌ڵێ: ئاسایشی کۆمه‌ڵایه‌تی مافی هه‌ر ئه‌ندامێکی کۆمه‌ڵه‌ و هه‌رله‌و حاڵه‌ش دا ئیشاڕه‌ به‌وه‌ ده‌کا که‌ ئه‌و ئاسایشه‌ له‌ وانه‌یه‌ له‌ ڕێگای هاوکاریی کۆمه‌ڵایه‌تی و بۆ وێنه‌ یارمه‌تی‌پێکردنه‌وه،‌ وه‌دی بێ.

مافی فێربوون و په‌روه‌رده‌بوون به‌ توندی پێی له‌ سه‌ر داگیراوه‌. خوێندن له‌ ڕاده‌ی سه‌ره‌تایی دا ده‌بێ زۆره‌ملی و به‌ خۆرایی بێ. ده‌رسه‌کان ده‌بێ به‌ ته‌واوی له‌ بواری گه‌شه‌کردنی که‌سایه‌تی و به‌هێزکردنی ڕێزگرتن له‌ مافه‌کانی مرۆڤ دا بن.

مافه‌کان له‌ ڕاگه‌یه‌ندراوی ساڵی 1948 دا به‌و شێوه‌یه‌ داڕێژران، دواتر بۆ ئه‌وه‌ی به‌ یاساوه‌ گرێ بدرێن و له‌ هه‌رکام له‌ وڵاته‌کان دا باری قانوونی په‌یدا بکه‌ن، له‌ هێندێک په‌یماننامه‌ی دیکه‌ دا په‌ره‌یان پێ‌درا و کاریان له‌ سه‌ر کرا،

ئێستا له‌ یووئێن دا ئه‌و چه‌شنه‌ کۆنوانسیۆن{په‌یماننامه‌} انه‌ هه‌ن که‌ مافه‌کان ڕیزبه‌ندی ده‌که‌ن و سیستێمیک بۆ چاوه‌دێریکردن، پاراستن و چۆنیه‌تیی به‌ڕیوه‌چوونیان ده‌خه‌نه‌ به‌رچاو. وه‌ک: په‌یماننامه‌ی مافه‌ ئابووری، کۆمه‌ڵایه‌تی و کولتوورییه‌کان، په‌یماننامه‌ی مافه‌ سیاسییه‌کانی هاونیشتمانان، په‌یماننامه‌ی له‌ نێوبردنی هه‌رچه‌شنه‌ جیاوازیدانانێکی‌ ڕه‌گه‌زی، په‌یماننامه‌ی له‌ نێوبردنی هه‌رچه‌شنه‌ جیاوازیدانانێک بۆ ژنان، په‌یماننامه‌ی دژی ئه‌شکه‌نجه‌ و ئازار، په‌یماننامه‌ی مافی منداڵان و په‌یماننامه‌ی مافی کرێکاره‌ ئاواره‌کان.

کارکردن له‌ سه‌ر په‌یماننامه‌یه‌کی تایبه‌تی بۆ مافی که‌مئه‌ندامانیش ده‌ستی پێ‌کردوه‌. وێ‌ده‌چێ ئه‌وه‌ دوایین په‌یماننامه‌ی‌ یووئێن له‌ بواری مافی مرۆڤ دا بێ. بۆچوونی ئاسایی له‌و بواره‌ دا ئه‌وه‌یه‌ که‌ کارکردن بۆ پێکهێنانی په‌یماننامه‌ی زیاتر پێویست نیه‌.

هۆیه‌ک بۆ ئه‌و بۆچوونه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌ یه‌کیه‌تیی ئه‌فریقا، شۆڕای ئورووپا و ڕێکخراوه‌ هاوکاره‌کانی ئه‌مریکا (OAS)ش دا هێندێک په‌یماننامه‌ بۆ مافی مرۆڤ هه‌ن که‌ هه‌مان ئه‌سپارده‌یان سه‌باره‌ت به‌ چاوه‌دێریکردن و دژکرده‌وه‌ نیشاندان له‌ به‌رامبه‌ر ده‌ستدرێژیکردن بۆ سه‌ر ئه‌و مافانه‌ له‌ ئه‌ستۆیه‌. ته‌نانه‌ت له‌ نێو ئه‌نجومه‌نی عه‌ره‌بیش دا په‌یماننامه‌یه‌ک سه‌باره‌ت به‌ مافه‌کان هه‌یه‌، له‌ حاڵێک دا تا ئێستا هه‌ڵێنانه‌وه‌ی هه‌نگاوێکی ئه‌وتۆ له‌ سه‌ر بناخه‌ی نێوخۆیی له‌ ئاسیا دا نه‌لواوه‌. ئه‌و په‌یماننامه‌ و کۆمیته‌ نێوخۆیییانه‌ بواری هێندێک تاقیکردنه‌وه‌ی وردتر و ڕوونتریان ڕه‌خساندوه‌‌، به‌ڵام له‌ پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ قۆناخه‌کانی کاری یووئێن دا دووبه‌رامبه‌ر کارکردن پێویست بوه‌.

هه‌روه‌ها ڕێکخراوی نێونه‌ته‌وه‌یی کار(ILO)ش سیستێمێکی تایبه‌تیی به‌ مه‌به‌ستی په‌ره‌پێدانی باس و پرسیاره‌کانی سه‌باره‌ت به‌ ماف و یاساکانی کار و به‌ڕێوه‌بردنی ڕێکوپێکیان، هه‌یه‌. (ILO) هێندێک په‌یماننامه‌ی بنه‌ڕه‌تیی وه‌ک بناخه‌ بۆ مافی مرۆڤ له‌ بواری کارکردن دا پێناسه‌ کردوه. په‌یماننامه‌کان ئه‌و مافانه‌ ده‌گرنه‌وه: مافی ڕێکخستنی سه‌ندیکاکان، مافی باس و وتووێژکردن{له‌ سه‌ر بارودۆخی کار و مووچه‌}، مافی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی قه‌راردادی دوولایه‌نه‌، قه‌ده‌غه‌بوونی جیاوازیدانان له‌ کار دا، مووچه‌ و حه‌قده‌ستی وه‌ک یه‌ک له‌ به‌رامبه‌ر کاری وه‌ک یه‌ک دا، قه‌ده‌‌غه‌بوونی ‌کاری زۆره‌ملی و کاری کۆیلانه‌ و قه‌ده‌غه‌بوونی کاری زیانبه‌خش بۆ منداڵان. له‌ جێ دا هه‌موو ئه‌و وڵاتانه‌ی‌ ده‌بنه‌ ئه‌ندامی(ILO)، ڕێزگرتن له‌و په‌یماننامه‌ بنه‌ڕه‌تییانه‌نه‌یان ده‌که‌وێته‌ ئه‌ستۆ.

16.12.06

مافه‌کان سیاسین؟

مافه‌کان سیاسین، یان له‌ سه‌رترن؟
پرسیاری دووهه‌م له‌ کتێبی"عه‌داڵه‌تی کۆمه‌ڵایه‌تی"ی "تووماس هامماربێری "

له‌ کۆمه‌ڵێک دا که‌ له‌ سه‌ر بناخه‌ی عه‌داڵه‌ت و یه‌کسانی دامه‌زرابێ، پێویسته‌ ڕێز له‌ مافه‌کانی مرۆڤ بگیرێ و ئه‌و مافانه‌ پارێزگارییان لێ‌بکرێ. ئه‌و ماف و ئازادییانه‌ له‌ ڕیزه‌ په‌یماننامه‌یه‌کی نێونه‌ته‌وه‌یی، له‌ چوارچیوه‌ی نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کان و هه‌روه‌ها ئۆرگانه‌ ناوچه‌ییه‌کانی وه‌ک شووڕای ئورووپا دا پێناسه‌ کراون.

ڕێژیمه‌کان له‌ ئۆرگان و کۆڕ و کۆمه‌ڵه‌ نێونه‌ته‌وه‌ییه‌کان دا، باس و وتووێژیان له‌ سه‌ر ئه‌و ماف و ئازادییانه‌ کردوه‌. ئه‌و مافانه‌ له‌ سه‌ر هێندێک ڕێککه‌وتنی سیاسی بنیات نراون، به‌ڵام ئه‌وه‌ جێگای مه‌ترسی نیه‌ که‌ ئه‌وانه‌ وه‌ک مافه‌سروشتییه‌کان چاو لێ‌بکرێن، یان له‌ لایه‌ن هێزه ‌گه‌وره‌تره‌کانه‌وه‌ پێک‌هاتبن. ئه‌و چه‌شنه‌ تێئۆرییانه‌ ده‌بنه‌ هۆی ئه‌وه‌ که‌ مافه‌کان بکه‌ونه‌ بازنه‌ی خه‌یاڵه‌وه‌ و ئه‌و خاڵانه‌ له‌ ده‌ست بده‌ن که‌ تا ئێستا له‌ ڕێگای سیاسییه‌وه‌ وه‌ده‌ست هاتوون، جا ئه‌و خاڵانه‌ چ لایه‌نی به‌هێزکردنیان هه‌بێ، چ لاوازکردن. سازانه‌ سیاسییه‌کان ناڕوونییان دروست کردوه‌، به‌ڵام خاوه‌ندارییه‌تی به‌ شێوه‌ی به‌رین، ئیمکانی ڕێزگرتن له‌و ماف و ئازادییانه‌ی به‌هێز کردوه‌.

ئه‌وه‌ ڕوونه‌ که‌ ئیده‌ی "مافی مرۆڤ" له‌ سه‌رده‌می ئێمه‌ دا هێزێکی تاقانه‌ی ته‌قێنه‌ره‌وه‌ی هه‌بوه. ئه‌و هێزه‌ بۆته‌ هۆی ئه‌وه‌ که‌ کۆڵۆنییه‌کان هه‌ڵوه‌شێنه‌وه‌، یه‌کیه‌تیی سۆڤیه‌ت تێک‌بچێ، سیستێمی ڕه‌گه‌زپه‌رستی(ئاپارتاید) تێک‌بشکێ و گه‌شه‌کردنی هه‌نگاو به‌ هه‌نگاوی به‌ دێمۆکڕاتی کردن(دێمۆکڕاتیزه‌کردن) کارێکی وای کردوه‌ که‌ زیاتر له‌ نیوه‌ی وڵاتانی جیهان, ئه‌مڕۆ له‌ لایه‌ن ڕێژیمه‌ هه‌ڵبژێردراوه‌کانه‌وه‌ به‌ڕێوه‌ بچن.‌

هه‌ر له‌و حاڵه‌ش دا، وڵات دوای وڵات، مه‌سه‌له‌ی مافه‌کانی مرۆڤ له‌ ڕیزی سه‌ره‌وه‌ی به‌رنامه‌ی سیاسیی ڕۆژانه‌ی خۆیان داده‌نێن. ئه‌وه‌ش له‌ ڕاستی دا شتێکی سه‌یر نیه‌. ئه‌و مافانه‌ هێندێک پرسیار ده‌خه‌نه‌ ڕوو که‌ له‌ ناوه‌ندی مه‌سه‌له‌کانی ڕۆژ دان و هاتنه‌ گۆڕ و کێشه‌ له‌ سه‌رکردنیان له‌ ڕه‌وتی به‌ڕێوه‌بردنی سیاسه‌ت دا ده‌گمه‌ن نیه. با له‌ بیرمان بێ، که‌ مافه‌کانی مرۆڤ هه‌ر له‌و کاته‌ دا که‌ به‌ مانای ئازادی، ئاسایش و هێمنایه‌تیی هه‌ر تاکێکی ئینسانه‌کانن، هێندێک چوارچێوه‌ و سنووریش له‌ پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ به‌ڕێوه‌بردنی ده‌سه‌ڵات دا ده‌گرنه‌وه‌. ‌

که‌ وا بوو ئه‌و مافانه‌ تا ڕاده‌یه‌کی زۆر سیاسین، به‌و مانایه‌ که‌ به‌رهه‌می ڕێککه‌وتنی نێوان ڕێژیمه‌کانن، باس له‌ سه‌رکردنیان شوێن له‌ سه‌ر موناقه‌شه‌ سیاسییه‌کان داده‌نێ و به‌رگری له‌ پێشێلکردنیان زۆرتر له‌ ڕێگای بڕیاری سیاسییه‌وه‌ ده‌لوێ. ده‌کرێ بڵێین مرۆڤه‌ سیاسییه‌کان له‌ ڕێگای فۆڕمۆله‌ کردن و بڕیاردان سه‌باره‌ت به‌ مافه‌کانی مرۆڤ ، خۆیان به‌ چه‌شنه‌ سیاسه‌تێک ده‌به‌ستنه‌وه‌، سیاسه‌تێک که‌ پشتی مافه‌کانی تاک ده‌گرێ و ڕێزیان بۆ داده‌نێ.

به‌ڵام ئه‌وه‌ی که‌ مانایه‌کی تایبه‌تی به‌و هه‌وڵه‌ سیاسییانه‌ ده‌دا، ئه‌وه‌یه‌ که‌ هه‌وڵه‌کان شێوازێکیان هه‌یه‌، که‌ پڕێنسیپیان تێ‌دا ڕه‌چاو ده‌کرێ. مه‌به‌ست ئه‌وه‌ نیه‌ که‌ مافه‌کان به‌ پێی هه‌ڵکشان و داکشانی سیاسی فۆڕمۆله‌ بکرێنه‌وه‌، یان له‌ له‌ سه‌ر بناخه‌ی سات و سه‌ودای پارته‌ سیاسییه‌کان داڕێژرێن. ئه‌وان ڕیشه‌یان ده‌ بایه‌خه‌ ئه‌خلاقییه‌کانی به‌ڕێوه‌بردنی ده‌سه‌ڵات و پاراستنی مافی تاک دا ده‌بێ و هه‌ربۆیه‌ش ده‌بێ له‌ بیری خه‌ڵک و له‌ نێو کۆمه‌ڵ دا، وه‌ک دێمۆکڕاتی، له‌ سه‌ره‌وه‌ی ئیدیۆلۆگی بێ.

هێندێک ڕێکخراوی وه‌ک ڕێکخراوی نێونه‌ته‌وه‌یی لێخۆشبوون زۆر جار سه‌باره‌ت به‌ "به‌ سیاسی کردن"ی مافه‌کانی مرۆڤ ڕه‌خنه‌ له‌ ڕێژیمه‌کان و لایه‌نی دیکه‌ ده‌گرن و ئه‌وه‌ش ئه‌و هه‌وڵانه‌ ده‌گرێته‌وه‌، که‌ ده‌یانه‌وێ ئه‌و مافانه،‌ یان ڕاستییه‌کان به‌ پێی مه‌یل و (سوود)ی خۆیان لێک‌ده‌نه‌وه‌. به‌شێوه‌ی ئاسایی ڕیژیمه‌کان گرفتی خۆیان و هاوپه‌یمانه‌کانیان{ له‌و بواره‌ دا} له‌ بن به‌ڕه‌ی حه‌شار ده‌ده‌ن و هه‌ر له‌و کاته‌ش دا پێشێلکرانی ئه‌و مافانه‌ به‌ هۆی به‌ سیاسی کردنیانه‌وه‌ له‌ لایه‌ن که‌ سانی دیکه‌وه،‌ گه‌وره‌ ده‌که‌نه‌وه.
پڕێنسیپه‌ بناخه‌ییه‌کانی مافی مرۆڤ ده‌بێ له‌ لایه‌ن هه‌موو حیزبه‌ دێمۆکڕاته‌کانه‌وه‌ پشتگیری بکرێن. ئه‌وه‌ به‌ نۆره‌ی خۆی ‌چه‌سپاندنی ئه‌و مافانه‌ له‌ یاسا بنه‌ڕه‌تییه‌کان و یاسا تایبه‌تییه‌کان دا هاسانتر ده‌کا. کاتیکیش مافه‌کان بوون به‌ یاسا، ڕێگای هێنانه‌ کایه‌ و جێبه‌جێ‌کردنیان به‌ شێوه‌یه‌کی گشتی و بێ‌لایه‌نانه له‌ کۆمه‌ل دا‌ ته‌خت ده‌بێ.

به‌ڵام له‌ پرۆسه‌ی سیاسی دا ڕیزه‌ هه‌نگاوێک ده‌مێننه‌وه‌ که‌ ده‌بێ له‌ لایه‌ن هێندێک ئیدار‌ه‌ و بنیاده‌وه‌‌ هه‌ڵێندرێنه‌وه‌ و به‌رپرسایه‌تییان وه‌ ئه‌ستۆ بگیرێ. بڕیار سه‌باره‌ت به‌ بوودجه‌ی وڵات {ڕاست وه‌ک ئابووریی کۆمۆنه‌کان} هێندێک هه‌ڵسه‌نگاندن و بیر لێ‌کردنه‌وه‌ ده‌گرێته‌وه‌، که‌ ڕاسته‌وخۆ به‌ مافه‌کانی مرۆڤه‌وه‌ ده‌به‌سرێنه‌وه‌. کۆمه‌ڵه‌ سیاسییه‌کان ده‌بێ هه‌روه‌ها باس له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ش بکه‌ن که‌ چۆن ده‌کرێ ئامرازه‌ حوقووقییه‌کان گه‌شه‌یان پێ‌بدرێ، تا ئه‌و مافانه‌ ده‌سته‌به‌ر بکه‌ن. له‌ بیرمان بێ وه‌ک چۆن گرینگه‌ که‌ بناخه‌ پڕێنسیپییه‌کان ده‌بێ به‌ پته‌وی بمێننه‌وه‌، هه‌ر به‌و شێوه‌یه‌ش ئه‌وه‌ گرینگه‌ که‌ به‌رده‌وام باس و وتووێژ له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ بکرێ که‌ چۆن شێوه‌ و مێتۆده‌کان بۆ وه‌ده‌ستهێنان و ده‌سته‌به‌رکردنی ئه‌و ماف و ئازادییانه‌، کاریان له‌ سه‌ر بکرێ و مشتوماڵ بدرێن.